Διαταραχές διατροφής, μια υπόθεση άκρως οικογενειακή

Απρ
2012

Διαταραχές διατροφής, μια υπόθεση άκρως οικογενειακή

Ψυχολογία

Άρθρο της

Τριανταφυλλιάς Χαρίλα

Ψυχολόγου-Ψυχοθεραπεύτριας

Κύπρου 6, Αργυρούπολη

Τηλ.: 210 99 56 190

ΜΕΡΟΣ 1

Οι διαταραχές διατροφής ενός παιδιού μπορούν να θεωρηθούν ότι είναι από τις πιο πολύπλοκες διαταραχές τόσο ως προς την αιτιολογία, όσο και ως προς την αντιμετώπιση.

Ενώ μοιάζουν να χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης (ειδικά στην περίπτωση της ανορεξίας), γιατί μπορεί να απειληθεί η ζωή του παιδιού ή να υποστούν ανεπανόρθωτη βλάβη κάποια ζωτικά του όργανα, ταυτόχρονα αυτή η πίεση και η αγωνία της «άμεσης λύσης» είναι πολύ πιθανό να επιδεινώσουν το πρόβλημα.

Στο άρθρο αυτό θα δούμε με ποιους τρόπους μπορεί να επηρεάσει η οικογένεια την ανάπτυξη των ψυχοσωματικών ασθενειών, στις οποίες εντάσσονται και οι διαταραχές διατροφής και θα αναλύσουμε κάποιους από αυτούς. Τόσο η ανάπτυξη όσο και η εξάλειψη μιας ψυχοσωματικής ασθένειας σε ένα παιδί φαίνεται να σχετίζεται με τον τρόπο που λειτουργεί η οικογένεια. Πιο συγκεκριμένα, η λειτουργία μιας οικογένειας ορίζεται από τον τρόπο που μπαίνουν τα όρια στους ρόλους των μελών, από τη σχέση των μελών, από τον τρόπο που ορίζεται η προστασία και η φροντίδα, από την ευελιξία που χειρίζεται τις αλλαγές (προσαρμοστικότητα) και από τον τρόπο που επιλύει τις συγκρούσεις. Οι πέντε αυτοί παράγοντες μπορούν να γίνουν δείκτες της πορείας της οικογένειας, αλλά και του κάθε μέλους ξεχωριστά. Σε αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, αν και τα συμπτώματα αφορούν στο παιδί, η ασθένεια έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια της καθημερινής ζωής.

Όσον αφορά στα όρια και τη σχέση, τα μέλη της συγκεκριμένης οικογένειας είναι υπερβολικά συνδεδεμένα μεταξύ τους και αντιδρούν με υπερβολικό τρόπο. Τα όρια μεταξύ των μελών είναι συγκεχυμένα και εύκολα διαπερατά, με μέλη της οικογένειας να συμμετέχουν απρόσκλητα το ένα στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις σχέσεις του άλλου. Έτσι, είναι πολύ εύκολο μια μητέρα να προσφέρει ένα ποτήρι νερό στο παιδί της χωρίς εκείνο να της το ζητήσει, απλώς επειδή ξέρει ότι «τώρα θα διψάει». Ή είναι αυτονόητο για την κόρη να σκεφτεί πόσο θα στεναχωρηθούν οι γονείς της για κάτι που θα ήθελε να κάνει και να μην το κάνει. Ή η στεναχώρια του ενός να συνεπάγεται και τη στεναχώρια του άλλου. Οι σκέψεις, οι σχέσεις και τα συναισθήματα του ενός μέλους επηρεάζονται υπερβολικά (ή εξολοκλήρου) από το άλλο. Τα συναισθήματα του ενός εισβάλλουν στη σκέψη του άλλου.

Ο όρος υπερβολικά που χρησιμοποιώ είναι που διαχωρίζει την «υγιή» σχέση από την «εισβολή» και τα «συγκεχυμένα» όρια. Είναι μια υπερβολή που στερεί την ελευθερία και απαγορεύει τη διαφοροποίηση. Είναι μια υπερβολή στα πλαίσια της οποίας, η αυτονομία κάθε μέλους είναι απειλή και περιορίζεται σοβαρά από τον τρόπο λειτουργίας του οικογενειακού συστήματος, ακριβώς επειδή τα μέλη των συγκεκριμένων οικογενειών «ανήκουν υπερβολικά».

Είναι πολύ πιο όμορφο για τις οικογένειες και τους ανθρώπους να είναι «όλοι μαζί» από επιθυμία και επιλογή και όχι επειδή «έτσι πρέπει». Στη δεύτερη περίπτωση υπάρχει πολύ θυμός που εκδηλώνεται με ασήμαντες φαινομενικά αφορμές και με ψυχοσωματικές ασθένειες. Στην πρώτη περίπτωση ο ένας θέλει τον άλλον στη ζωή του με όρους ελευθερίας.

Στο επόμενο άρθρο θα αναλύσουμε τις υπόλοιπους παράγοντες λειτουργίας μιας οικογένειας.

ΜΕΡΟΣ 2

Στο προηγούμενο άρθρο αναφερθήκαμε στον τρόπο που μπορεί να επηρεάσει η λειτουργία μιας οικογένειας την εμφάνιση ή διατήρηση των διαταραχών διατροφής. Αναλύσαμε δύο από τους παράγοντες: τα όρια των ρόλων των μελών και τη σχέση των μελών μεταξύ τους. Σε αυτό το άρθρο θα αναφερθούμε στο πώς επηρεάζει την εμφάνιση ή διατήρηση διαταραχών διατροφής ο τρόπος που ορίζεται η φροντίδα και η προστασία στα μέλη της οικογένειας.

Υπάρχουν οικογένειες, όπου ο προσανατολισμός στη φροντίδα και την προστασία των μελών είναι μια αξία που ορίζει και καθορίζει τις περισσότερες από τις λειτουργίες της καθημερινότητας. Με άλλα λόγια, η υπερβολική φροντίδα θεωρείται ως μια αυτονόητη κατάσταση. Σε μια τέτοιου είδους οικογένεια, το κάθε μέλος ενδιαφέρεται σε υπερβολικό βαθμό για την ευημερία των άλλων. Το αν νοιώθει καλά ή όχι κάποιος επηρεάζει με έναν αυτόματο τρόπο και την ψυχική κατάσταση όλων των υπόλοιπων μελών. Κι ενώ μπορεί αυτό να φαίνεται ή να ακούγεται πολύ φροντιστικό και τρυφερό μια προσεκτικότερη ματιά φανερώνει ότι τα μέλη μιας τέτοιας οικογένειας νοιώθουν εγκλωβισμένα, αλλά και εξαρτημένα το ένα από το άλλο. Αν για παράδειγμα είναι κάποιος στεναχωρημένος μπορεί να ακούσει «μη στεναχωριέσαι, γιατί με στεναχωρείς» ή «είμαι πολύ χαρούμενος που σήμερα σε βλέπω καλά». Είναι πολύ μεγάλο βάρος για κάποιον να ξέρει ότι αποτελεί την αφορμή ή την αιτία για την κατάσταση και των άλλων μελών. Του στερεί την ελευθερία του και επιλογή του να νοιώθει αυτό που του ταιριάζει να νοιώθει κάθε φορά.

Σε μια τέτοια ατμόσφαιρα, όπου η υπερβολική φροντίδα έχει μετατραπεί σε αξία, οποιαδήποτε απόκλιση από αυτό το υπερβολικό καταγράφεται ως λάθος και ενοχοποιητικό τόσο από τους γονείς όσο και από τα παιδιά. Οι γονείς από τη μια, το θεωρούν αδιανόητο να μη νοιάζονται «και με το παραπάνω» για τα παιδιά τους και ως συνέπεια, οτιδήποτε διαφορετικό γεμίζει τύψεις και είναι απαράδεκτο για τους ίδιους. Τα παιδιά από την άλλη, χρειάζεται να δέχονται αυτό το «παραπάνω» νοιάξιμο, αφού είναι αυτονόητο και για καλό. Επειδή όμως τους πνίγει ξεσπούν με διάφορους τρόπους και μετά κατηγορούνται για αχάριστα και φορτώνονται ενοχές.

Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η εμπιστοσύνη, ο έλεγχος και η αυτονομία είναι τα σημεία κλειδιά. Ένα ασφυκτικά μπλεγμένο σύστημα, οδηγεί τα μέλη της σε μια έντονη προσπάθεια και αγώνα για απόκτηση αυτονομίας και ελέγχου, τα οποία όμως φαίνονται σαν παράλογα και αδικαιολόγητα, σαν αχαριστία και σαν ενάντια στο κοινό μαζί που πρέπει να διαφυλαχτεί. Όταν η φροντίδα είναι ενάντια στην αυτονομία, τότε όσο καλή και να είναι η πρόθεση δεν θα οδηγήσει σε καλό. Από την άλλη μεριά, η εμπιστοσύνη δεν μπορεί να αφορά και να δίνεται μόνο σε μια άψογη συμπεριφορά χωρίς λάθη. Η εμπιστοσύνη δεν μπορεί να δίνεται σε κάποιον, αφού αποδείξει ότι την αξίζει. Η εμπιστοσύνη αφορά στο πρόσωπο και είναι σημαντικό να δίνεται ανεξάρτητα από ένα κακό πιθανό αποτέλεσμα. Όταν τα παιδιά νοιώσουν ότι τα εμπιστεύονται και στα σωστά και τα λάθη μαθαίνουν να γίνονται υπεύθυνα για τις αποφάσεις και τις συνέπειές τους.

Είναι σημαντικό να τονίσω, ότι μόνο μέσα από την καλή φροντίδα τα παιδιά θα αναπτυχθούν και θα αυτονομηθούν καλά. Αυτό που θα οδηγήσει σε δύσκολες καταστάσεις, σε ανάπτυξη διαταραχών και σε εμφάνιση συμπτωμάτων είναι το παραπάνω από αυτό που ταιριάζει σε κάθε αναπτυξιακή φάση του παιδιού, αλλά και της οικογένειας. Είναι το υπερβολικό και το μπλεγμένο που δεν αφορά στη συγκεκριμένη κατάσταση που εκδηλώνεται, αλλά σε μια γενικότερη στάση ζωής. Μια γυναίκα για να νοιώθει καλά και σαν μητέρα χρειάζεται να φροντίζεται και από τον άντρα της. Ένας πατέρας για να νοιώθει καλά με τα παιδιά του χρειάζεται να του δοθεί χώρος από τη γυναίκα του. Και τα παιδιά, για να μην μείνουν για πάντα παιδιά χρειάζεται να έχουν στο σπίτι τους γονείς τους και ως αντρόγυνο.

Στο επόμενο άρθρο θα αναλύσουμε την προσαρμοστικότητα και τον τρόπο επίλυσης συγκρούσεων μέσα στην οικογένεια σε σχέση με τις διαταραχές διατροφής.

ΜΕΡΟΣ 3

Το άρθρο αυτό αποτελεί το τρίτο και τελευταίο μέρος μιας σειράς άρθρων που αφορούν το πώς η δομή και η λειτουργία μιας οικογένειας σε πέντε βασικά σημεία μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση και διατήρηση διαταραχών διατροφής σε ένα παιδί. Μέχρι τώρα είδαμε και αναλύσαμε τα όρια των ρόλων των μελών, τη σχέση των μελών μεταξύ τους και τον τρόπο που ορίζεται η φροντίδα και η προστασία στην οικογένεια. Σε αυτό το άρθρο θα μιλήσουμε για την ευελιξία στον τρόπο που μια οικογένεια χειρίζεται τις αλλαγές (προσαρμοστικότητα) και τον τρόπο που επιλύει τις συγκρούσεις.

H προσαρμοστικότητα μιας οικογένειας αναφέρεται στην ικανότητά της να μεταβάλει την ιεραρχική δομή, τους ρόλους και τους κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις των μελών, ώστε να μπορέσει να χειριστεί κάποιες εξωτερικές συνθήκες ή ακόμα και εξελικτικές ανάγκες του συστήματος. Ειδικότερα στην προσαρμοστικότητα υπάρχουν οι εξής έννοιες: η δύναμη στην οικογένεια (ποιος έχει τον έλεγχο, οι κανόνες πειθαρχίες κλπ), ο τρόπος που γίνονται οι διαπραγματεύσεις σε διάφορα θέματα, όταν πρέπει να ληφθούν αποφάσεις, η σχέση μεταξύ των διαφόρων ρόλων και οι κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις. Για παράδειγμα οι κανόνες σε μια οικογένεια για τις εξόδους του παιδιού δεν μπορεί να είναι ίδιες στο Δημοτικό και την εφηβεία. Ή όταν σε ένα παιδί του δίνεται η ευκαιρία να πάρει πρωτοβουλία σε κάτι που τον αφορά, δεν μπορεί μετά να ακυρώνεται. Πιο σύνθετες καταστάσεις, από τις οποίες φαίνεται η προσαρμοστικότητα μιας οικογένειας είναι περιστατικά πένθους, αλλαγής κατοικίας, απώλειας εργασίας, μετακίνηση ενός από τα μέλη σε δικό του σπίτι. Οι οικογένειες οι οποίες είναι οργανωμένες με άκαμπτο τρόπο δίνουν συχνά την εντύπωση ότι δεν χρειάζεται ή δεν επιθυμούν καμιά αλλαγή μέσα στην οικογένεια. Όμως, μια τέτοια αντίληψη είναι ενάντια στην αυτονόμηση, την εξέλιξη και τη φυσιολογική ανάπτυξη όλων των μελών. Σε αυτό το σημείο είναι που θα εμφανιστεί η διαταραχή ή το σύμπτωμα. Για ένα παιδί η διακοπή της εξέλιξής του και τα εμπόδια στο άνοιγμά του προς τη ζωή μεταφράζονται στο σώμα μου με διαταραχές και συμπτώματα που τελικά είναι ενάντια στη ζωή του.

Όσον αφορά στην επίλυση συγκρούσεων, αυτό που έχει αποδειχθεί ότι έχει δυσάρεστες συνέπειες είναι η απουσία επίλυσης συγκρούσεων και η ανάμειξη του παιδιού στη γονική σύγκρουση. Τα όρια ανοχής συγκρούσεων μιας οικογένειας ή ενός ανθρώπου μπορεί να είναι δείκτης και για το είδος των σχέσεων που κάνει και για διαταραχές ή συμπτώματα που μπορεί να εμφανίσει. Σε ορισμένες οικογένειες απλώς και μόνο αρνούνται την ύπαρξη οποιασδήποτε σύγκρουσης. Σε μερικές οικογένειες ο ένας σύζυγος είναι αυτός που αντιμετωπίζει τη σύγκρουση κατά μέτωπο, ενώ ο άλλος την αποφεύγει. Σε άλλες οικογένειες, τα μέλη διαπληκτίζονται, αλλά καταφέρνουν να αποφύγουν μια πραγματική αντιπαράθεση. Αποτέλεσμα αυτών των καταστάσεων είναι τα διάφορα ζητήματα να μην γίνονται αντικείμενο διαπραγμάτευσης και να μην επιλύονται. Τα ψυχοσωματικά άρρωστο παιδί παίζει ζωτικό ρόλο στην αποφυγή των συγκρούσεων από την οικογένειά του, καθώς αυτό αποτελεί τη μοναδική εστία ενδιαφέροντος. Έτσι, δημιουργείται φαύλος κύκλος: το έντονο ενδιαφέρον ενισχύει την συμπτωματολογία το παιδιού και αυτό με τη σειρά του διατηρεί το πρότυπο αποφυγής της σύγκρουσης στα πραγματικά ζητήματα.

Κλείνοντας αυτή τη σειρά των άρθρων θέλω να τονίσω δύο σημεία. Το πρώτο είναι, ότι οι παράγοντες για τη λειτουργία της οικογένειας που αναλύσαμε δεν λειτουργούν μεμονωμένα στην εμφάνιση των διαταραχών διατροφής ή άλλων συμπτωμάτων, αλλά σε συνδυασμό. Το δεύτερο είναι ότι ο στόχος της καταγραφής αυτών των παραγόντων δεν είναι να φορτώσουμε ενοχές και να κατηγορήσουμε καμιά οικογένεια και κανέναν τρόπο λειτουργίας μιας οικογένειας. Ο στόχος είναι η εμπιστοσύνη ότι μια οικογένεια μπορεί να έχει πολύ υψηλό επίπεδο υγιούς και καλής λειτουργικότητας. Ο στόχος είναι η κατανόηση ότι αν τα πράγματα και οι καταστάσεις μπουν στον «αυτόματο πιλότο» δεν θα βγουν σε καλό. Ο στόχος είναι να χαιρόμαστε και να απολαμβάνουμε τις σχέσεις μας, όχι με το να ανεχόμαστε, αλλά διεκδικώντας το καλύτερο.